مقدمه
مفهوم هویت و به ویژه هویت ملی از جمله مفاهیم اساسی است که در عصر جدید بوجود آمده است. احیای آن از سوی بعضی از متفکران جهان سوم به منظور ایجاد یک نوع وفاق و همبستگی اجتماعی برای مقاومت در مقابل یک سری از حوادث پیش آمده اجرا می‌شود. در واقع، واژه هویت به معنای مشابه سازی و یکسانی به کار می‌رود (جنگینز، ص 5) بدین معنای که فرد مجموعه خصایص و خصوصیات رفتاری خود را از روی آن، به عنوان یک گروه اجتماعی می‌شناسند. هویت ملی و قومی نوعی از هویت جمعی است که در آن احساس همبستگی با اجتماع بزرگ ملی و قومی و نیز آگاهی از آن نوعی احساس تعلق و فداکاری در راه آن است.(اشرف، ص 8)
با این حال میتوان گفت هویت موجب پیوستگی، همراهی و چسبندگی اعضای یک جامعه است . به عنوان مثال منافع مشترک و سرنوشت مشترک یکی از مهمترین وجوه هویت می‌باشند.
البته، نباید از این نکته غافل شد که مفهوم هویت یکی از مهمترین مباحث مربوط به علوم اجتماعی می‌باشد که دارای پیچیده‌ترین مفاهیم در این علم است، که در این رابطه در مقایسه با دیگر مفاهیم علوم اجتماعی آثار کمتری درباره آن وجود دارد.
هویت ملی: تعریف و ابعاد آن
از هویت ملی نیز چون سایر مفاهیم در علوم انسانی تعاریف مختلفی ارائه شده است که همگی دارای جوهره مشترکی است که برگرفته از ابعاد و عناصر اصلی هویت ملی است.
هویت ملی فرایند پاسخگویی آگاهانه یک ملت به پرسش‌های پیرامون خود، گذشته، کیفیت، زمان، تعلق خاستگاه اصلی و دایمی، حوزه تمدنی، جایگاه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ارزش‌های مهم از هویت تاریخی خود است.
از نظر جامعه‌شناختی هویت ملی دارای ابعاد اجتماعی و تاریخی، جغرافیایی، سیاسی ، دینی ، فرهنگی و ادبی است.
بعد اجتماعی هویت ملی، ناظر به احساس تعلق خاطر مشترک و تعهد افراد به اجتماع ملی است. بعد تاریخی، بر خاطرات، رخدادها، شخصیت‌ها و فراز و نشیب‌های تاریخی و بعد جغرافیایی، به قلمرو یک سرزمین مشخص نظر دارد. بعد سیاسی هویت ملی ، تعلق به یک نظام واحد سیاسی و ارزش‌های مشروعیت‌بخش به یک دولت ملی است و بعد دینی هویت مقایسه مذهبی مشترک و وفاداری و اعتقاد به آیین‌های آن است.
ابعاد فرهنگی و ادبی نیز ناظر بر سنت‌ها، اسطوره‌ها، فولکورها، هنر، معماری ، زبان و ادبیات ملی است.
علاقه و دلبستگی به عناصر هویت ملی، فی الجمله در کلام و رفتار مردم متعلق به آن هویت، تجلی محسوس دارد. چنانکه کمتر فردی از یک جامعه را میتوان سراغ گرفت که دارای تعلق خاطر عاطفی به سرزمین، آداب و رسوم، فرهنگ و زبان مادری نباشد. بخش محلی از این تعلق خاطر به فرایند نهادینه سازی این عناصر در شخصیت فرد در دوران کودکی باز می‌گردد. سرزمین و جغرافیای طبیعی؛ یعنی محیطی که فرد در آن چشم باز میکند و خاطراتش در آن شکل می‌گیرد، از نخستین عناصر هویت است که در ذهن افراد جای می‌گیرد و در بزرگ سالی نیز توام با خاطرات عهد کودکی همواره با آدمی همراه است.
همچنین پیوند با یک نظام سیاسی و احساس وفاداری به آن در قالب یک دولت ملی، بخش‌هایی از هویت ملی هستند که گرچه اکتسابی هستند، اما احساس وفاداری و تعلق عاطفی و عمیق را ایجاد میکند که فرد ناخودآگاه نسبت به آن‌ها یک رابطه صمیمانه برقرار میکند و خود را در پیوند و تعلق به آن و جدا از سایر هویت‌های متفاوت تقسیم‌بندی میکند میدان بروز این تعلق خاطر ، اغلب جایی است که عنصر معارضی با این گرایشهای درونی شده، ظهور میکند. به عنوان مثال، هنگامی که سرزمین،تاریخ و ارزش‌های دینی و فرهنگی کشور در تصرف قرار می‌گیرد، تعلق‌خاطر انسان به این عناصر او را به صف‌بندی و تعیین جایگاه خود در معارضه می‌کشاند و نوعاً در ردیف حامیان عناصر هویت ملی قرار می‌دهد. بدین‌سان عرصه ظهور و بروز تعلق خاطر به ابعاد هویت ملی زمانی است که احساس می‌شود این عناصر مورد قضاوت ناعادلانه ، تعرض یا بی‌مهری قرار گرفته‌اند. در چنین مواقعی فرد میل به احساس جانبداری از عناصر هویتی خود را در قالب رفتار، کلام یا جهت‌گیری خاص نشان می‌دهد. (گودرزی، ص112-114)
در این مقاله کوشیده‌ایم بانگاهی ژرف‌تر بر یکی از بزرگترین و مهمترین عملیات‌های دوران دفاع مقدس، تعلق‌خاطر رزمندگان اسلام را با عناصر هویت ملی ارائه نماییم.
در واقع این مقاله را بر مبنای تحلیل تعلق خاطر رزمندگان اسلام در عملیات آزادسازی خرمشهر، به عناصر و شاخص‌های هویت ملی قرار می‌دهیم. با این تذکر که عملیات آزادسازی خرمشهر به عنوان فتح و نصر عظیم است، فراخور این مقاله فقط هویت اجتماعی و فرهنگی عملیات مورد بررسی قرار گرفته است.
مروری بر فتح خرمشهر:
سوم خرداد، سالگرد روزی است که اتحاد و همبستگی ملتی به پاخاسته ثمر بخشید و رزمندگانی بسیج شده از شهرهای اسلامی ایران توانستند با رزمی بی‌امان یکی از مهمترین شهرهای ایران را پس از 578 روز از چنگ دژخیمان بعثی بیرون برانند. شهری که در ابتدای جنگ حماسه آفرید و مردم آن که در اثر خیانتها و نامردمی‌های بنی‌صدر و یارانش بی‌دفاع مانده بودند با چنگ و دندان و در شرایطی که جز چند اسلحه سبک و کوکتل مولوتفهای دست‌ساز و یاری خداوند چیزی در اختیار نداشته، بیش از یک ماه در مقابل ارتش تا بن دندان مسلح مقابله کردند و حماسه آفریدند.
پس از مرحله سوم عملیات بیت المقدس، فرصت لازم در اختیار یگان‌ها قرار گرفت. و در این میان، قرارگاه فجر نیز با سه تیپ پیاده وارد منطقه عملیاتی شد. سپس طی جلسات متعددی با حضور فرماندهان ارشد عالی رتبه نظامی جهت انجام مرحله چهارم، عملیات بیت المقدس طراحی شد.
این در حالی است که همگان می‌پندارند ایرانیان فتح خرمشهر را به بعد موکول کرده و برای اثبات ادعاهای خود توقف عملیات را در محور شلمچه- خرمشهر گوشزد می‌کنند.
با این حال، مرحله چهارم عملیاتی طراحی می‌شود و نقاط ضعف و صدمه دیده نیروهای اسلام ترمیم می‌شود. محورها و راههای مختلف شناسایی می‌شود و نیروها با آمادگی و سازماندهی بهتر تلاش می‌کنند تا خرمشهر را از چنگال دشمن خارج کنند.
در جبهه مقابل نیروهای عراق، برای درهم ریختن سازماندهی ایرانیان، همچنان به انجام پاتک و گلوله باران مواضع ایران پرداخته و با حملات گسترده هوایی تلاش کردند تا نیروهای ایران را از هجوم به خرمشهر منصرف کنند. قسمت اعظم لشکرهای عراق در منطقه جنوب در محور جدید جمع شده و خود را آماده نبردی عظیم می‌نمایند.
عملیات در این مرحله در روز 1 خرداد ماه سال 1361 طرح ریزی می‌شود و یگان‌هایی از قرارگاههای فجر، فتح و نصر که بایستی در عملیات شرکت نمایند. به تکمیل، تغییر ، گسترش و شناسایی و سایر اقدامات لازم برای کسب آمادگی مشغول می‌شوند.
سرانجام در این مرحله، عملیات از ساعت 22 و 30 دقیقه و در تاریخ 1 خرداد 1361 آغاز می‌شود.
قرارگاه نصر در امتداد مرز پیشروی کرد و موفق شد جاده شلمچه را مسدود کند. قرار گاه فجر نیز توانست ضمن تامین پل نو، نیروهایش را به اروندرود برساند. اما قرارگاه فتح به دلیل حساسیت و هوشیاری دشمن نتوانست به اهداف مورد نظر دست یابد و با روشن شدن آسمان در منطقه پلیس راه جاده خرمشهر- اهداف متوقف شد.
در برابر تک سریع و غافلگیرانه رزمندگان پرتوان اسلام، نیروهای عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدید شدند و نتوانستند عکس‌العمل مناسبی نشان دهند و ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع گردید. به این ترتیب، محاصره خرمشهر کامل شد. اما نیروهای دشمن همچنان در داخل شهر مقاومت می‌کردند. دشمن برای خارج کردن نیروهایش از محاصره در محدود پل نو و نهر عرایض، از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) چندین بار پاتک کرد؛ لیکن با مقاومت یگان‌های ایرانی مستقر در منطقه مزبور این پاتک‌ها به شکست انجامید. سپس دشمن نیروهای خود را از شمال شرقی خرمشهر به دورن شهر آورد تا توان خود را برای حفظ اشغال خرمشهر تقویت کند.
صبح روز 3 خرداد 1361 حلقه محاصره خرمشهر تنگ‌تر شد و انبوه نیروهای دشمن که 2 روز محاصره در هوایی گرم طاقت‌شان را به سرآورده بود، مقاومت را بی‌تاثیر دانستند و با خروج از مواضع خود در تمام شهر در چند ستون طولانی و در کنار هم به سوی پلیس راه آمدند و در حالی که تکبیر می‌گفتند و شعار الموت لصدام و دخیل خمینی سرمی‌دادند خود را تسلیم کردند.
سرانجام خرمشهر قهرمان طی 25 روز نبرد سنگین در سوم خردادماه زمانی که عقربه‌های ساعت روی 13 و 50 دقیقه بود پس از 578 روز، آزاد شد. در ساعت 16 و 30 دقیقه بعدازظهر رادیوی جمهوری اسلامی ایران این خبر را اعلام میکند: شنوندگان عزیز توجه فرمایید: خرمشهر شهر خون آزاد شد الله اکبر، الله اکبر (سمیعی ، ص 111-117 خرمشهر در جنگ، ص 86-87، بختیاری و معین وزیری ، ص 153-156)
تاثیرات فرهنگی و اجتماعی فتح خرمشهر در هویت ملی:
آزادسازی خرمشهر در هشت سال دفاع مقدس در سالهای اول جنگ تحمیلی به فراخور اهمیت آن در فرهنگ و جامعه ایرانی آثار قابل توجهی برجای گذاشته است. اگرچه شاید مطالعه آثار و فتح خرمشهر در عملیات بیت المقدس برجامعه و فرهنگ زود باشد ولی نمودهای آن را در فرهنگ میتوان از هم اکنون مورد بررسی قرار داد.
الف) تاثیر فرهنگی:
با هجوم سراسری ارتش بعث عراق به جمهوری اسلامی ایران و آغاز یک جنگ تمام عیار، و پیروزی در عملیات بیت‌المقدس برای فتح خرمشهر تقریباً همه چیز دستخوش تغییر شد. رزمنده‌ای که در این عملیات جنگیده (نه جنگ خوانده) با رزمنده‌ای که تجربه این فتح بزرگ را ندارد متفاوت است و رزمنده شرکت‌کننده در فتح خرمشهر آگاه‌تر و پخته‌تر از رزمنده‌ای است که در این فتح شرکت نداشته است.
این عملیات در بحبوحه تنگناهای اعتقادی و روانی، درس مقاومت و از خودگذشتگی و تحمل مصائب را به افراد جامعه آموخت و بسیاری از افراد جامعه را انسانهایی مقاوم، ایثارگر، خستگی ناپذیر، فداکار، کم توقع و سختکوش ساخته است. (ویژگی‌هایی که در قالب خرده فرهنگ ایثار و شهادت آمده است.) و هم چنین باعث افزایش انسجام ملی و فرهنگی و کاهش قوم مداری و تضادهای مذهبی شده و هم افراد یک جامعه را در یک صف واحد قرار داده است.
ب) تاثیر بر فرهنگ غیرمادی با معنوی:
این فرهنگ مشتمل بر موضوعاتی است که جنبه کیفی دارد. آثار ادبی ، هنری، فکری، آداب و رسوم، سنت‌ها ، اخلاقیات و ... به طور کلی سرمایه معنوی یک جامعه جزء فرهنگ معنوی جامعه به شمار می‌روند. (وثوقی و نیک خلق، ص 126-127)
1- افزایش انسجام ملی و فرهنگی جامعه: (افزایش گرایشهای ملی و کاهش تضادهای مذهبی و قومی)
آزادسازی خرمشهر یک واقعه کم نظیر در تاریخ دفاع مقدس به شمار می‌رود که در داخل خاک ایران انجام شد و با نبردها و عملیات‌های دیگر به دلیل وسعت منطقه نبرد و هم به دلیل اشتیاق مردم جهت آزادسازی خرمشهر در جبهه‌های نبرد متفاوت بود. این عملیات در تاریخ هشت‌ساله جنگ تحمیلی کم نظیر است. زیرا در این عملیات خصوصاً پس از آزادسازی خرمشهر تمام کشورهای حامی عراق احساس خطر کردند و مجبور به ارائه پیشنهادهایی برای برقراری صلح شدند و نیز زمینه ورود ایران به خاک عراق مهیا شده بود. در روزهای اول جنگ و به واسطه اغتشاش‌ها در کردستان، دیگر شهرهای ایران و نیز فقر عمومی ، نگرشی عامی در کشور بوجود آمده بود و از روح مشارکت اجتماعی بی‌بهره‌اند. ولی مشارکت همه جانبه مردم در بیرون راندن دشمن از خاک میهن اسلامی خصوصاً در عملیات بیت المقدس از تمام اقوام و ادیان تعاون و همکاری در کارها، حفظ وحدت ملی در رویارویی با ستیزه‌ها و تعارض‌ها، انتقال خود به خودی تجربه‌ها، میهن پرستی، کمک‌های جانی و مالی در بیرون راندن دشمن از کشور، همه حکایت از انسجام ملی و روانی و فرهنگی تمام ایرانیان صرف‌نظر از هر دین و قومی داشته و عملکرد مردم ایران در آزادسازی خرمشهر، نمایش تلاش یک ملت منسجم و دارای مشترکات فرهنگی زیاد است که در این فرهنگ جنبه‌های عام آن، جنبه‌های خاص را تحت شعاع قرار داده است. بنابراین به ترکیب فرهنگ مردم ایران که دارای ریشه های ملی و اسلامی بود، امروزه بعد سومی اضافه شده و آن تاثیرات فرهنگی ناشی از آزادسازی خرمشهر است که به علت طولانی بودن عملیات، این تاثیرات پایدار خواهد ماند.
2- شکل‌گیری خرده فرهنگ:
گروههای اجتماعی مانند: طایفه، تیره و .. و گروههای مکانی و محلی، مانند مردم یک ناحیه یا ده ، گروههای شغلی،خویشاوندی، اقلیت های مذهبی و بالاخره قشرهای مختلف اجتماعی یک جامعه، هرکدام فرهنگ کوچک ویژه‌ای دارند که در درون چهارچوب گروه اجتماعی خاص‌شان مطرح است و به طور کلی طبیعت و شکل اختصاصی و بومی و محلی دارد. این فرهنگ که در عین حال با فرهنگ کل جامعه هماهنگی دارد و از آن پیروی میکند، خرده فرهنگ یا پاره فرهنگ نام دارد (وثوقی و نیک خلق، ص 138)
در اجتماعاتی مانند جبهه که افراد به صورت گروههایی به طور جدا از هم که از نقاط مختلف کشور در مجاورت یکدیگر زندگی می‌کنند و نیز در آنجا هر یک در نقاط و محورهای جدا از هم مستقر می‌شوند، هرچند با گذشت زمان تحت تاثیر فرهنگ کلی جامعه و برآیند کنش‌های متقابل و مبادله فرهنگی آن‌ها قرار گرفته‌اند ولی در عین حال خرده فرهنگ ویژه‌ای نیز دارند. البته آزادسازی خرمشهر هم به نوبه خود دارای خرده فرهنگهایی بود که در زیر ابتدا به زمینه شکل‌گیری خرده فرهنگ تا قبل از عملیات بیت المقدس می‌پردازیم.
قبل از شروع عملیات بیت المقدس / آزادسازی خرمشهر در خرداد 1361 عده‌ای از رزمندگان ماهها و حتی سالها وقت خود را در محیطی متفاوت با محیطهای عادی سپری کرده و با افراد مختلف از اقوام، قبایل ، گروههای زبانی، اقلیتهای مذهبی، خرده فرهنگ‌ها و گروههای ویژه صنفی و طبقاتی در تماس و مراوده بوده‌اند. هم چنین تحت تاثیر تبلیغات و ارشادت خاصی قرار گرفته و در شرایط ویژه خاصی از نظر محیطی و تکنیکی قرار داشته و مجبور به استفاده از پوشش خاص بوده‌اند. حوادث مختلف و هیجان‌انگیز دیده و بعضاً در شرایط سخت و طاقت فرسا زندگی کرده‌اند. این محیط و این شرایط به مرور زمان، رفتارهای خاصی را موجب شده و در طول زمان این رفتارها عمومیت پیدا کرده و در نتیجه یک خرده فرهنگ جدید و متفاوت با خرده فرهنگ‌های دیگر در انطباق با محیط و شرایط جدید تکنیکی و زیستی شکل گرفته است. این خرده فرهنگ در جبهه پدیده فرهنگی خاصی است که زاییده ماهها و سالهای قبل از آزادسازی خرمشهر است. رزمندگانی که هرکدام حداقل 45 روز و حداکثر 21 ماه در جبهه‌ها و در یک شرایط زیست محیطی و تکنیکی متفاوت با محیطهای دیگر بسر می‌برده‌اند.
عوامل مهم در شکل‌گیری خرده فرهنگ جبهه (خصوصاً جبهه جنوبی)
1- محیط خاص اهواز از نظر زیستی و تکنیک جنگی
2- محیط خاص اهواز از نظر زبان (عربی)، لهجه (لری) و خرده فرهنگ که محل تلاقی نیروها محسوب می‌شد.
3- محیط خاص منطقه از نظر برپایی و اهمیت دادن به مناسک و شعارهای دینی و مذهبی
4- محیط خاص منطقه از نظر رجز خوانی
5- محیط خاص منطقه از نظر وجود قشرهای گوناگون
6- محیط خاص منطقه از نظر وجود نیروهای شهری، روستایی و عشایری و ...
7- محیط خاص منطقه از نیروهای بومی/ محلی یا غیربومی
8- و....
بنابراین خرده فرهنگ رزمنده از نظر مکانی متعلق به جبهه جنوب و شرایط خاص آنجا است.
از ویژگیهای عمده این خرده فرهنگ، متاثر بودن از آرمان های اسلامی و ایدئولوژی مذهبی- خصوصاً شیعه- است. به این معنی که باورها، اعتقادات، ارزشها، هنجارها، رسوم اخلاقی، آداب و عادات آن پیوستگی فوق العاده با دین دارد و مناسک و شعائر دینی در حد وسیعی برپا داشته می شود.
1- ویژگی های ظاهری
الف) رفتار ظاهری: نسبت به یکدیگر کاملاً‌خونسرد ومهربان هستند.
ب) پوشش ظاهری: لباس بسیار ساده می‌پوشند. معمولاً چفیه برگردن دارند و دارای پیشانی‌بند می‌باشند.
ج) خستگی‌ناپذیر بودن: در محیط سخت و طاقت‌فرسای جبهه کار را در راه رضای خدا انجام می‌دادند و اصلاً‌خستگی احساس نمی‌کردند.
د)تعاون و همکاری: ویژگی «تعاون و همکاری» به جای «رقابت و سبقت جویی» «جنگ موجب تجمع اعضای گروه و افزایش روح همبستگی و تجدید شدن پیوستگی و اتفاق نظرات و از بین رفتن اختلافات می‌شود» (برتول، ص 76) در جنگ به این علت که حائلی بین دوست و دشمن نیست تکثر و تنوع وجود ندارد و لذا در رقابت و ستیزه‌جویی جای خود را به تعاون و همکاری می‌دهد.
ویژگی «ایثارگری و تعاون»: عملیات آزادسازی خرمشهر، گستره‌ای از عالیترین صحنه‌های باشکوه از خودگذشتگی و ایثار، فراروی رزمندگان بود. آنان در خطرپذیری از دیگران سبقت می‌گرفتند و در سختی‌ها و تنگناهای نبرد بر دیگران پیشی می‌گرفتند. یکی از فداکاری‌ها و خود گذشتگی‌های رزمندگان را میتوان رفتن بر روی مین دانست. رزمندگان ایثارگر در شرایط حساس عملیات برای اینکه جان تعدادی از همرزمانش به خطر نیفتد، جان خود را با رفتن روی مین فدا می‌کرد و بقیه از روی جسد بی‌جان او عبور می‌کردند.
البته در این زمینه (خرده فرهنگ) موارد گوناگونی نیز قابل مشاهده است که ما فقط به ذکر آن‌ها بسنده می‌کنیم:
ترجیح معنویات برمادیات در رفتار، اخلاق، اخلاص، استخاره، رفتار فرودستان با فرادستان و نیز گفتار و رفتار
- تاثیر عملیات بیت المقدس بر فرهنگ گفتاری و نوشتاری:
الف) فرهنگ گفتاری:
این عملیات در ابتدا تحت عنوان عملیات بیت‌المقدس با هدف آزادسازی مناطق اشغالی در جبهه جنوبی از خاک ایران انجام شد و پس از بدست آمدن موفقیتهای زیاد تحت عنوان فتح خرمشهر یا آزادسازی خرمشهر یا آزادسازی خونین شهر نامگذاری شد و این واژه‌ها در اشاعه زبان‌ها و لهجه‌های مختلف در سایر نقاط ایران مانند عربی، کردی و ... اهمیت یافت.
ب) فرهنگ نوشتاری:
- نامگذاری مناسبت و ایام عمومی به مناسب آزاد سازی خرمشهر، هر ساله در 3 خردادماه.
- تاثیر بر فرهنگ رفتاری:
با آزادسازی خرمشهر که امروزه به عنوان یکی از مناطق مورد بازدید مردم از حماسه دفاع مقدس تحت عنوان راهیان نور انجام می‌شود بدون اینکه اجباری برای زنان در کار باشد در این مناطق چادر سر می‌کنند و نیز مردان در این منطقه چفیه برگردن دارند.
1- بحث‌های خانوادگی عملیات بیت المقدس:
پس از آزادسازی خرمشهر و در حین عملیات، گزارش‌هایی از رسانه‌های جمعی پخش می‌شد. در زمان شب‌نشینی‌ها، دید و بازدیدها و هرکجا که جمعی بود و صحبت از چگونگی و یا پیروزی و یا نتایج عملیات می‌شود و یا اینکه از نحوه برگزاری عملیات سوالهایی پیرامون نحوه و سرنوشت عملیات مطرح بود.
و یا در موقع اعلام حمله و پخش مارش نظامی، مردم و بخصوص مادران حالت دوگانه‌ای داشتند. از یک طرف خوشحال که شاید جنگ به نتیجه‌ای برسد و از طرف دیگر ناراحت از این که حمله همراه با تلفات است و شاید در همین لحظه جنازه یکی از بستگانش روی زمین افتاده باشد.
2- بی‌سرپرستی خانواده‌ها:
یکی از پیامدهای این فتح بزرگ پدیده«زنان و فرزندان بی سرپرست» است. البته در فرهنگ ما مکانیزم‌هایی وجود دارد که این خلاء را پر میکند. پدربزرگ، عمو، دایی، گاهی نقش عاطفی پدر را به عهده گرفته و در مواردی هم عمو (برادرشوهر) با زن برادر شهید خود ازدواج کرده و سرپرستی فرزندان برادرش را به عهده گرفته‌اند. این فتح بزرگ از این قاعده مستثنی نبود.
ب) تاثیر آزادسازی خرمشهر بر فرهنگ مادی:
فرهنگ مادی آن بخش از عناصر فرهنگی را دربرمی‌گیرد که قابل لمس و اندازه‌گیری و ارزیابی و مقایسه است. و نیز به اشیاء مادی، ابزار کار، عکاسی، موسیقی، آموزشی وسایل و غیره که در زندگی روزمره کاربرد دارد، اطلاق می‌شود. به طور کلی آنچه از فرهنگ که جنبه کمی دارد جزء فرهنگ مادی به شمار می‌رود. (وثوقی‌و نیک خلق، ص 126) تاثیرپذیری این فرهنگ مادی از آزادسازی خرمشهر شامل موارد زیر است:
- هماهنگی بین نیروهای مسلح شرکت کننده در عملیات.
- نام گذاری میادین و خیابان‌های کوچه و اماکن عمومی به نام شهدای جنگ در شهر خرمشهر.
- ساخت ابنیه به نماد مقاومت.
- مزین شدن شهر و خیابان ها از رنگ و بو و حال و هوای شهادت و شهدای جنگ.
- احداث پناهگاه.
- گسترش مهد کودک و مدارس.
- تغییر مورفولوژی به طوری که پس از بازسازی شکل جدیدی به خود گرفت.
- تاثیر در تقویم رسمی ( روز 3 خرداد)
- تقویت و تحکیم موقعیت نیروهای سپاه پاسداران، ارتش و بسیج به طور مستمر و به صورت آمادگی کامل در هر زمان و هر شرایط.
ب) تاثیر اجتماعی:
آزادسازی خرمشهر به عنوان یک پدیده اجتماعی قابل طرح است. چرا که:
1- در خارج از وجود انسان است و هیچ انسانی از زمان تولد با کسی در حال درگیری نیست که او را از منطقه ای خارج کند و آن را بدست بیاورد.
2- آثار و تبعات آن صرف نظر از مفید بودن برای یک کشور (ایران) و یا غیرمفید بودن برای کشوری دیگر (عراق)، دامنگیر گروههای زیادی از انسانها و دولت دیگر شده و به طور مستقیم و غیرمستقیم بر آن‌ها تاثیر می‌گذارد. معمولاً انسانهای درگیر در این عملیات به صورت فردی تاثیر زیادی در کنترل و یا تغییر آن ندارند و آثار متعدد و نتایج آن بر انسانها تحمیل می‌شود.
3- به عنوان یک پدیده اجتماعی، عمومی بودن آن قابل طرح است یعنی مربوط به یک شخص و یا گروه خاصی نمی‌شود و مربوط به عموم مردم می‌شود.
1- از بین رفتن ضمانت اجرایی قوانین و تبعات آن:
گاستول بوتول معتقد است «جنگ برترین و عالیترین جنبش‌هاست و یکی از ویژگیهای این جنبش‌ها «هنجارشکنی و از بین رفتن تابوها است» (برتول، ص 76)
با آغاز حمله و اعلام رمز عملیات کشور از حال عادی به حالت فوق‌العاده درآمد و قوانین عادی ضمانت اجرایی خود را از دست دادند.
2- تحرک اقتصادی و اجتماعی:
شرکت کنندگان در این حمله، یک دگرگونی در نحوه قشربندی عناصر اجتماعی و تحول در جابجایی طبقات اجتماعی بدست آوردند. اما بیشتر موجب تحرک دو گروه شد.
الف) افرادی که در عملیات آزادسازی شرکت داشتند
مردان شرکت‌کننده در عملیات بیت المقدس /آزادسازی خرمشهر با شرکت در جنگ امتیازاتی از قبیل ارزش و مقام اجتماعی بدست آوردند.
فرماندهان ارشد شرکت‌کننده در این عملیات بیشترین افتخار و امتیاز برای کسب مدارج نظامی را کسب کردند تا جایی که عده‌ای از آن‌ها به دریافت مدال فتح نایل آمدند.
نتیجه گیری:
چنانکه در صفحات قبل این پژوهش گفته شد؛ هویت، ناظر به عناصر اولیه و اساسی تشابه و تمایز میان ما و دیگران بوده و در ذات خود این تمایز و تشابه را دارد. از این رو مشتمل بر بنیانی‌ترین قلمروهای تعلق خاطر فردی و جمعی در ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی و .. است. به طور کلی میزان گرایش به هر یک از این عناصر مجموعه‌ای را تشکیل می دهد که نسبت دلبستگی به شاخص هویتی را می‌رساند.
در این مقایسه تلاش شد که از طریق فرهنگ جبهه و عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، عملیات آزادسازی خرمشهر، تاثیرات فرهنگی و اجتماعی تحلیل شود. عملیات آزادسازی خرمشهر به عنوان یکی از مهمترین عملیات‌های آزادسازی درون مرزی بود که دشمن متجاوز را تا مرزهای بین المللی به عقب می‌کشاند و استراتژی جنگی ایران با عنوان تنبیه متجاوز آغاز می‌شد و شهر مهم بصره در تیررس نیروهای خودی قرار گرفت. از لحاظ فرهنگی و در بحبوحه فشارهای اقتصادی و روانی درس ازخودگذشتگی و مقاومت به انسانهای جامعه آموخته و از سویی دیگر بسیاری از انسانهای جامعه را مقاوم و ایثارگر و فداکار و کم‌توقع و سختکوش ساخت.
در بعد اجتماعی نیز، این امر (یادآوری آزادسازی خرمشهر) موجب رضایت‌خاطر و تشویق ایثارگران شده و این تشویق به نوبه خود باعث می‌شود که بتوان روی فداکاری آن‌ها در آینده حساب کرد. از طرف دیگر این امر موجب می‌شود که نسل جدید از قهرمانان و مدافعان جنگ الگو گرفته و جامعه به این وسیله برای آینده خود مدافع، تربیت میکند. همچنین این امر موجب آشکار شدن فداکاری، ابهت و صلاحیت یک ملت در نزد ملل دیگر شده و خود موجب بازدارندگی و کاستن از تهاجم پذیری جامعه می‌گردد.
منابع:
1- اشرف، احمد (1375) ؛ هویت ایرانی، گفت و گو، ش 3
2- (1380)؛ اطلس راهنما-2 ،خرمشهر در جنگ، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
3- بختیاری، مسعود و نصرت الله معین وزیری (1373)؛ ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، ج 4، (نبرد بیت المقدس- آزادسازی خرمشهر)، نشر سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، معاونت تبلیغات و روابط عمومی
4- بوتول، گاستن (1355)؛ پولمولوژی (جنگ شناسی)، ترجمه فریدون سرمد، انتشارات دانشگاه ملی ایران
5- جنگیز، ریچارد (1381)؛ هویت اجتماعی، ترجمه تورج احمدی،نشر شیراز
6- سمیعی، علی (1382)؛ کارنامه توصیفی عملیات‌های هشت سال دفاع مقدس، نشر نسل کوثر
7- گودرزی، حسین (1383)؛ هویت ملی در شعر پژمان بختیاری، فصلنامه مطالعات ملی، ش 4، سال پنجم
8- وثوقی، منصور و علی اکبر نیک خلق (1374)؛ مبانی جامعه شناسی، انتشارات خردمند.
